Türk Halı ve Kilimlerinde Kullanılan Başlıca Motifler
Halı ve kilim bizim kültürümüzde çok önemlidir. Hem kullanım anlamında hem de sanatsal anlamda Türk kültüründe halı ön plana çıktığı için Türk halı ve kilimleri dünyada önde gelen ürünlerdir. Bunun nedeni hem kullanılan motiflerin özgünlüğü hem de halı ve kilimlerin yapımında ortaya konan kalitedir.
Bu yazıda Türk halı ve kilimlerinde kullanılan başlıca motiflere değinecek ve ardından bizim ürünlerimizi eşsiz yapan özelliklere kısaca değineceğiz.
Görsel bir ürünün üzerinde kullanılan şekil ve simgelere genel olarak motif denir. Halı ve kilimlerin de kullanım değerinin yanında bir de görsel yönleri bulunmaktadır. Bu görsel yön onları bir sanat eseri haline getirmektedir.
Türk Halı ve Kilimlerinde Öne Çıkan Motifler
Aslında Türk kültüründeki halı ve kilimlerde birbirinden farklı ve özgün motifler vardır. Bu konuda tam bir sınır çizilemez. Ancak bazı motifler diğerlerine göre daha ön plana çıkmaktadır. Bunlara kısaca değinelim:
- Elibelinde motifi: Elin belde olması dişiliği temsil eder. Bu da hem analık hem üretkenlik demektir. Bereket, mutluluk, zenginlik gibi anlamlar da taşır.
- Koçboynuzu motifi: Koç erkek olduğu için bu motif de tam tersi olarak erkekliği temsil eder. Aynı zamanda güç ve kuvveti temsil etmektedir. Boynuz Türk kültüründe genel olarak gücün simgesidir.
- Kartal motifi: Kartal Türk kültüründe önemli bir simgedir. Yine güç ve kudreti ifade eder.
- Yılan motifi: Yılan tehlikeli bir hayvan olduğundan gücü temsil eder.
- Göz motifi: Genellikle mavi renkle yapılan bu motif nazardan korunmak için kullanılır. Nazar boncukları da mavi renklidir. Göz aydınlanma ve fark etmeyi de temsil eder.
- Pıtrak motifi: Kötü gözlerden koruduğuna inanılan pıtrak bitkisinin motifidir. Amacı kötü gözlerden korumaktır.
- Akrep motifi: Özellikle akreplerin çok olduğu yerlerde bu motifin akreplere karşı koruyucu olduğu düşünülür.
- Muska motifi: Muska olarak kullanılır. Halı veya kilime sahip olanın kötülüklerden korunması için yapılır.
- Küpe motifi: Genç kızlar tarafından dokunan halı ve kilimlerde yer alan bu motif kızın evlenme istediğini gösteren bir simgedir. Motifte bir küpe şekli bulunur.
- Sandık motifi: Genç kızların çeyiz sandığını simgeler. Kızın çeyizin hazır olduğuna ve evlenmek istediğine işaret eder.
- Saç bağı motifi: Yine evlenme ve yuva kurma amacını göstermek için kullanılan bir motiftir. Aynı zamanda evlendiğinde evlendiği kişiye ölene kadar bağlı olacağını gösterme amacı taşır.
- Bereket motifi: Yaygın bir motiftir. Orta kısmında aileyi temsil eden bir nokta bulunur. Kenar kısımlarında kadın ve erkeği simgeleyen çıkıntılar bulunur. Ailenin korunduğunu gösteren kenar kısımları da bulunur.
- Bukağı motifi: Evlilikte devamlılık veya kavuşmayı bekleyenlerin bir araya gelmesini simgeler.
- İnsan motifi: İnsanı simgeler. Aynı zamanda insanın doğum ve ölümünü hatırlatır. Şamanizm döneminde yaygın kullanılan bir figürdür.
- El, parmak ve tarak motifleri: Bu motifler bazen ayrı ayrı bazen de birlikte kullanılır. Burada el bolluk ve bereken manasına gelir. Parmak motifi dokuyanı temsil eder. Tarak ise doğum ve çoğalmayı simgeler.
- Suyolu motifi: Bedensel ya da ruhen yeniden doğmayı simgeler.
- Ejderha motifi: Ejderhaların suya hükmettiği düşünüldüğünden yağış beklenilen dönemlerde bu motif ön plana çıkmaktadır.
Bunların dışında da kuş motifi, yıldız motifi, hayat ağacı motifi gibi çok çeşitli motifler Türk halı ve kilimlerinde kullanılan başlıca motifler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Türk Kültüründe Halı ve Kilimlerin Özelliği
Yukarıda Türk halı ve kilimciliğinde öne çıkan başlıca motifleri saydık. Elbette bunların dışında hiçbir yerde rastlanmaya özgün motifler de vardır. Bu motifler aslında binlerce yılda şekillenen inanç ve gelenekleri de barındırması açısından önemlidir.
Ancak Türk kültüründe halı ve kilim sadece bu motiflerden ibaret değildir. Türklerde örmeye dayalı halı ve kilimcilik eskiye dayanmaktadır.
Özellikle kolay taşınması ve ticaretinin kolay yapılması açısından göçebe olan Türklerde halı ve kilimler önemli birer ticaret malzemesi olarak ortaya çıkmıştır. Üzerine çeşitli desenler yapmak Türk kültürüyle de özdeşleştiği için bu uğraş Türkler arasında yaygınlaşmıştır.
Gençlik yıllarında el dokumacılığını öğrenen Türkler uzun yıllar bu uğraşla geçimini sürdürmüştür. Makine dokumacılığının yaygınlaştığı son birkaç yüzyıla kadar el dokumacılığı çok ön plandaydı. Şu anda dahi el dokuması halılar oldukça değerlidir.
Günümüzde bile Türkiye’de dokunan halı ve kilimlerin yurt dışına satıldığı ve en lüks yerlerde bu halı ve kilimlerin kullanıldığı bilinmektedir.
